تاریخچه حمل و نقل ریلی در ایران و مشکلات بر سر راه آن
امروزه حمل و نقل ریلی به عنوان یکی از کارآمدترین سیستم های حمل بار و مسافر در دنیا مطرح می باشد. بدین لحاظ شبکه خطوط آهن در کشورهای در حال توسعه همواره در حال گسترش است. ضمن اینکه تکنولوژی ریلی در کشورهای توسعه یافته نیز به طور مستمر پیشرفته تر می گردد. حال ما قصد داریم تا ضمن آشنایی با خطوط ریلی ایران، شما را با مشکلات و موانع بر سر راه این صنعت با شما سخن بگوییم. در این مقاله عناوین زیر را خواهید دید:
- شروع ماجرا
- راه آهن سراسری ایران (Trans-Iranian Railway)
- مشکلات زمین شناسی
- کریدور ایران
- جنگ جهانی دوم
- تاریخچه حمل و نقل ریلی تا انقلاب 1357
- توسعه شبکه ریلی
شروع ماجرا
در ایران تلاش برای احداث راه آهن از سال 1251 شمسی آغاز شد، اما تا حدود 15 سال بعد، اقدام موثری به عمل نیامد. در سال 1265 شمسی شرکت بوآتال فرانسوی احداث یک رشته راه آهن باریک و کوتاه به طول 8.7 کیلومتر بین تهران و شهرری را آغاز کرد و به انجام رسانید. از آن تاریخ به بعد در طی مدتی حدود40 سال رشته راه آهن های کوتاه و پراکنده ای در نقاط مختلف کشور و برای مقاصدی مانند موارد زیر، احداث شد:
- نیازهای جنگ جهانی اول
- شرکت نفت ایران و انگلیس
بسیاری از این ها پس از برآوردن نیازهای مربوط برچیده شدند. این راه آهن ها عبارت بودند از:
- برازجان-بوشهر: به طول 50 کیلومتر
- خط آهن مرز ارمنستان-ماکو-مرز ترکیه به طول 105 کیلومتر
- رشت-پیربازار به طول 8 کیلومتر
- مسجد سلیمان-در خزینه به طول 53 کیلومتر
- مسجد سلیمان-چشمه آلا به طول حدود 5 کیلومتر
- آبادان-ماهشهر-آغاجاری به طول 104 کیلومتر
راه آهن هایی که از آن دوران بجای مانده اند عبارتند از:
- جلفا-تبریز به طول 146 کیلومتر و عرض 1524 میلیمتر (عرض استاندارد 1435 میلیمتر است. عرض 1524 میلیمتر در سیستم ریلی شوروی سابق وجود داشت و خط آهن جلفا برای اتصال و همخوانی لا آن سیستم طراحی شده بود)
- زاهدان-میرجاوه به طول 92 کیلومتر و عرض 1676 میلیمتر
راه آهن سراسری ایران (Trans-Iranian Railway)
باید بدانید که راه آهن سرایری ایران پروژه عظیمی بود که عملیات ساخت آن در فاصله بین دو جنگ جهانی و در مهرماه سال 1306 شمسی، بین بندر امام خمینی (بندر شاهپور سابق) در جنوب و بندر ترکمن در شمال آغاز و در شهریور 1317 خاتمه یافت. این خط آهن به دستور رضا شاه پهلوی برای اتصال پایتخت به سواحل خلیج فارس در جنوب و دریای کاسپین در شمال تماما با سرمایه داخلی به طول 1394 کیلومتر ساخته شد. با توجه به کوهستانی بودن مسیر عملیات ساختمانی احداث خط آهن نیازمند استفاده از تکنولوژی پیشرفته بود.
مشکلات زمین شناسی
با توجه به تنوع زمین ساختی سرزمین پهناور ایران، سازندگان راه آهن سراسری با انواع مسائل مرتبط با ساختار زمین مواجه بودند. در برخی موارد تونل های احداث شده پیش از تکمیل رها شده و مسیر جدیدی انتخاب می شد و حمل و نقل ریلی می بایست با توپوگرافی های متفاوت تطبیق داده می شد. از جمله این پالش ها می توان موارد زیر را ذکر نمود:
- یک تونل بزرگ در داخل یک گنبد نمکی نیمه کاره رها شد. زیرا سفره آب زیرزمینی به تدریج نمک را دچار فرسایش می کرد.
- یک تونل که در ابتدا در داخل صخره های مقاوم شروع شده بود، در ادامه با یک لایه ژیپس پودری مواجه شد که با همان سرعتی که حفاری انجام می گرفت آن را پر می کرد. این تونل اجبارا رها شد.
- تونلی در کوهستان پس از حفاری در اواسط کار نیاز به احداث یک پل بزرگ پیدا نمود و به همین دلیل به حال خود رها شد.
- تونلی درون سنگ خارای پر از خلل و فرج پس از مدتی غیر قابل انفجار و حفاری شد. زیرا بیل و کلنگ و ابزار حفاری در سنگ ها گیر می کرد.
- کمبود آب خالص در بسیاری مناطق اختلاط ملاط و ساخت بتون مستحکم را با اشکال مواجه می ساخت.
- در عبور از کوهستان البرز، احداث پل های بزرگ و پر هزینه، مانند ورسک، اجتناب ناپذیر می نمود.
کریدور ایران
با وجود مشکلات فوق، خطوط اصلی زودتر از برنامه و با هزینه ای کمتر از آنچه پیش بینی شده بود، تکمیل و اولین ترن در 1940 (1319) وارد تهران شد. در طی جنگ دوم جهانی راه آهن یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده کریدور ایران (Persian Corridor) بود. (شاهراه تامین تجهیزات از خلیج فارس به آسیای مرکزی و اتحاد شوروی)
این خط از چنان اهمیتی برخوردار شد که متفقین وسایل و تجهیزات لازم شامل لوکوموتیوهای دیزل را راسا وارد ایران نمود و در راه آهن سراسری به کار انداختند.
جنگ جهانی دوم
در همان ایام مقدمات احداث راه آهن های دیگری مانند گرمسار-مشهد، تهران-تبریز و قم-یزد نیز فراهم شد اما وقوع جنگ های دوم جهانی و اشغال خاک کشور به وسیله قوای متفقین مانع ادامه کار آن ها شد. در اثنای جنگ جهانی دوم فشار قوای اشغالگر و بنابر نیاز آن ها احداث راه آهن اهواز-خرمشهر به طول 121 کیلومتر در سال 1321 آغاز شد و در همان سال خاتمه یافت.
تاریخچه حمل و نقل ریلی تا انقلاب 1357
بر خلاف کشورهای اروپایی که جابجایی مواد اولیه و محصولات کارخانه ای پس از انقلاب صنعتی زمینه ساز ایجاد شبکه راه آهن بوده است، احداث راه آهن در ایران به جهت مصالح خاصی بوده که شرایط جهانی و جنگ های جهانی از عوامل اصلی آن به شمار می رود. بدین دلیل توسعه راه آهن در قلمرو کشور ما که با بروز جنگ جهانی دوم متوقف شده بود، پس از خاتمه جنگ و تخلیه ایران از قوای بیگانه به کندی ادامه یافت. به طوری که تا سال 1357 مجموع طول خطوط موجود اصلی شبکه راه آهن کشور به 4567 کیلومتر می رسید.
توسعه شبکه ریلی
توسعه شبکه راه آهن و نوسازی آن با وجود تلاش های گسترده اوایل کار، در دهه های بعد نیز به کندی انجام شد. این کندی هم از نظر توسعه خطوط راه آهن و هم از نظر تجهیزات فنی و ناوگان حمل و نقل ریلی قابل تامل بوده است.
پس بدین ترتیب دیدیم که تاریخچه حمل و نقل ریلی از کدام نقطه آغاز شد، چه مشکلاتی را از سر گذراند و در طول تاریخ چه پیشرفت هایی را داشت. در انتها هم به سراغ بررسی این روایت جذاب تا قبل از انقلاب اسلامی در ایران و توسعه این شبکه رفتیم. در مقالات بعد این روایت را ادامه خواهیم داد.