تاریخچه توسعه حمل و نقل دریایی در ایران

انجام ۸۰ درصد حمل ‌و نقل در جهان و ۹۰ درصد در ایران از طریق دریا نشان‌ دهنده اهمیت بالای ترانزیت دریایی است. موضوعی مهم که تأثیر آن بر شرایط اقتصادی کشورها غیر قابل انکار است. از این رو توسعه حمل و نقل دریایی نیز توجه مضاعفی می‌ طلبد. فراهم ‌سازی زیرساخت‌ های لازم و کافی می‌تواند جایگاه ایران را در حوزه ترانزیت دریایی ارتقا دهد.

توسعه حمل و نقل دریایی در بازه سال های 50 تا 56

توسعه حمل و نقل دریایی در ایران پیش از انقلاب پس از افزایش درآمدهای نفتی دولت در اوایل دهه 1350 و افزایش حجم تجارت خارجی (عمدتا واردات) ناشی از آن شروع شد. بطوریکه میزان کل ارزش افزوده بخش حمل و نقل دریایی در سال 1353 به 36.2 میلیارد ریال بالغ می گردید.

این رقم با یک نرخ صعودی سالانه معادل 13درصد به میزان 59.4 میلیارد ریال در سال 1356 افزایش یافت. این افزایش عمدتا ناشی از افزایش تولید و قیمت نفت همچنین توسعه ناوگان تجاری کشور بود. بطوریکه تعداد کشتی های بازرگانی کشور از 18 فروند در سال 1353 به 42 فروند در سال 1356 افزایش یافت.

توسعه حمل و نقل دریایی در بازه سال های 57 تا 59

از نظر بنادر نیز قبل از انقلاب، در سال 1357 کشور دارای 6 بندر تجاری شامل:

• خرمشهر
• امام خمینی
• بوشهر
• بندرعباس
• انزلی
• نوشهر

جمعا با 60 پست اسکله و ظرفیت اسمی سالانه 10 میلیون تن جهت تخلیه و بارگیری صادرات و واردات و همچنین 1.515.345 متر مربع انبار سرپوشیده و روباز بود. در سال های 1357 به بعد، به خاطر وقوع انقلاب و جنگ، تعدادی از ناوگان تجاری کشور دچار آسیب دیدگی شد و تعداد آن ها به 38 فروند در سال 58 کاهش یافت. این مسئله و کاهش تجارت خارجی خود موجب کاهش ارزش افزوده این بخش به 12.7 میلیارد ریال در سال 59 شد.

بازه سال های 60 الی 64

از سال 60 به بعد با افزایش میزان سرمایه گذاری در این بخش و خرید و ساخت ناوگان جدید تعداد کشتی های تجاری ایران افزایش یافت. به طوریکه در سال 69 تعداد ناوگان به 87 فروند رسید. در سال های 60 الی 63 با افزایش ناوگان دریایی کشور به توسعه حمل و نقل دریایی و همچنین ارزش افزوده دست پیدا کرد.

ولی از سال 64 به بعد علیرغم افزایش تعداد ناوگان دریایی، میزان ارزش افزوده این بخش یک سیر نزولی را نشان می دهد. به طوریکه در سال های 69-68 بخش حمل و نقل دریایی با داشتن بیشترین ناوگان خود تا آن زمان، (87 فروند) تنها ارزش افزوده ای معادل 9 میلیارد ریال ایجاد نمود که نسبت به سال های قبل افت قابل ملاحظه ای را نشان می داد.

بهره برداری دو مجتمع بندری بندرعباس و چابهار

در طول دهه اول انقلاب با توجه به تغییر سیاست ها و اهداف دولت در جهت توسعه و بهبود وضعیت اقتصادی کشور، علیرغم وجود مسائل و مشکلات ناشی از جنگ، محدودیت های مالی و تحریم اقتصادی و تنگناهای ناشی از آن، دو مجتمع بزرگ بندری شهید رجایی (بندرعباس) و شهید بهشتی (چابهار) احداث و مورد بهره برداری قرار گرفت. در این دوره بندر خرمشهر که عمده ترین بندر تجاری کشور محسوب می شد، بر اثر جنگ از چرخه فعالیت خارج گردید.

بدین ترتیب تعداد بنادر عمده تجاری فعال کشور به 7 بندر رسید. در سال 67 مجموع اسکله ها به 83 پست، ظرفیت بنادر به 16 میلیون تن در سال و همچنین مساحت کل انبارهای سرپوشیده و روباز به حدود 2.5 میلیون متر مربع افزایش یافت.

بررسی اتفاقات مسیر توسعه حمل و نقل دریایی تا بعد از جنگ ایران و عراق

در طی سال های 58 تا 66 مجموع سرمایه گذاری از محل درآمد عمومی دولت، وام بانکی و منابع داخلی در جهت تکمیل و توسعه بنادر بالغ بر 98.5 میلیارد ریال بود. در همین دوره شش بندر چند منظوره (باری، مسافری و صیادی) با ظرفیت اسمی 950 هزار تن در سال در جنوب کشور احداث گردید، شامل موارد زیر است:

• قشم
• جاسک
• لنگه
• دیلم
• گناوه
• شهید کلانتری

پس از پایان جنگ و در طی دو برنامه عمرانی اول و دوم حجم واردات و صادرات کشور افزایش یافته و بالطبع صنعت کشتیرانی و سیستم های زیربنایی مانند افزایش یافت. در سال های بعد دو بندر آبادان و خرمشهر بازسازی شد و بندر چوئبده احداث و مورد بهره برداری قرار گرفت. به علاوه هفت بندر چند منظوره (امیرآباد، بندر گز، بندر ترکمن، فریدونکنار، کنگان، پسابندر، آستارا) نیز احداث گردید.

وضعیت کنونی توسعه حمل و نقل دریایی در ایران

هم اکنون ایران دارای بنادر نسبتا خوبی است که در سال‌های اخیر توسعه پیدا کرده‌اند. برای مثال در بندر شهید بهشتی امکان پذیرفتن شناورهای عظیم ‌جسه با ظرفیتی معادل 22 هزار TEU هم وجود دارد و در حال حاضر هم در حال ساخت است. در این صورت می‌توان پیش‌بینی کرد که ممکن است ایران بتواند با رفع برخی تحریم‌ها و توسعه بیشتر، در سال‌های آینده با بهترین بندرهای دنیا رقابت کند.
در صورت توجه بیشتر به صنعت دریانوردی، امکان گسترش صنعت حمل و نقل دریایی در کشورمان به زودی فراهم خواهد شد و با این کار می‌توانیم سهم کشورمان را در زمینه بهره‌ برداری از صنعت حمل و نقل دریایی و همچنین بنادر در سراسر دنیا به طور گسترده‌ای افزایش دهیم.

پس بدین ترتیب با هم تاریخچه توسعه حمل و نقل دریایی در ایران و نیاز مبرم رخداد این توسعه در راستای ارزش افزوده و توسعه اقتصاد کشور را مشاهده کردیم. این تاریخچه حدودا از اوایل دهه پنجاه تا زمان حاضر را بررسی نمود.