تاریخچه حمل و نقل در ایران

با نگاهی به گذشته حمل و نقل کشورمان، از ابتدای زندگی انسان یکی از حرفه‌ هایی که جهت ادامه زندگی و رفاه بوده، حمل و نقل به شیوه‌ های گوناگون بوده است. بسیاری از افراد در گذشته با حمل و نقل بذر کشاورزی، محصولات مختلف و مایحتاج زندگی، امور خود را می‌گذراندند. در زمان قدیم انسان برای اینکه بتواند حمل و نقل را به روش راحت‌تری به انجام برساند، چرخ را اختراع کرد و حیوانات مختلفی را برای حمل و نقل به کار بست. با توجه به این شرایط به مرور زمان حمل و نقل به روش‌های گوناگونی انجام شد. در کشور ما هم حمل و نقل به همین صورت آغاز شده و تاریخچه حمل و نقل در ایران هم به همین ترتیب بوده است. در این مقاله عناوین زیر را خواهید یافت:

• مقدمه ای بر تاریخچه حمل و نقل در ایران
• هخامنشیان، معماران راه سازی ایران
• تاریخچه حمل و نقل در ایران دوره صفویان
• حمل و نقل در دوره قاجار
• حمل و نقل در دوره پهلوی

مقدمه ای بر تاریخچه حمل و نقل در ایران

ویل دورانت در جلد اول تاریخ تمدن، درباره روش زندگی و صناعت پارسیان چنین می گوید: صنعت در پارس رواج و رونقی نداشت. پارسی ها به آن خشنود بودند که اقوام خاور نزدیک به حرفه ها و صناعات دستی بپردازند و ساخته های دست خود را همراه باج و خراج، برای ایشان بفرستند. در کارهای حمل و نقل، ابتکار فراوان تر از کارهای صنعتی داشتند.

مهندسان پارسی به فرمان داریوش اول، شاهراه هایی ساختند که پایتخت ها را به یکدیگر مربوط می کرد. طول یکی از راه ها که از شوش تا سارد امتداد داشت 2400 کیلومتر بود. اساس ساختمان این راه ها آن بود که برای هدف های جنگی و دولتی بکار می رفت و تسلط حکومت مرکزی و جریان اداری کارها را تسهیل می کرد. ولی در عین حال سبب می شد که کار بازرگانی و حمل و نقل کالاها نیز آسان شود. داریوش اول ترعه بزرگی میان دریای سرخ و رود نیل حفر کرد تا از این راه به وسیله رود نیل خلیج فارس را با دریای مدیترانه اتصال دهد.

هخامنشیان، معماران راه سازی ایران

در تاریخچه حمل و نقل در ایران سلسه هخامنشیان از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا که آغاز راه سازی به صورت مدون به این سلسه مربوط می شود. در این دوره افرادی را پیشاهنگ سپاهیان قرار می دادند تا مسیر عبور جاده ها را تعیین یا به اطصلاح امروزی میخ کوبی کنند، تا راه را در آن مسیر بسازند. این افراد را شاید بتوان نخستین گروه مهندسان راه ساز دانست. اما استراتژی اساسی در ساخت و ساز این راه ها برای جنگ و دفاع بود و کلا راه ها در این دوره جهت اهداف نظامی و برای توسعه لشکرکشی ساخته می شد. در این سال ها، در راه شاهی که طول آن 2700 کیلومتر بود، به فاصله هر 22 کیلومتر مهمان خانه ای در تمام نقاط مهم برای استقرار نظم و امنیت ساخته می شد.

اکتشافات باستان شناسی

اکتشافات باستان شناسی در منطقه نور آباد ممسنی منجر به یافتن محوطه ای شده که دانشمندان پرسش هایی برای کارکرد آن مطرح می کنند. آیا واقعا بنا به گفته هردوت، راه شاهی در این مسیر وجود داشته؟ یا به نظر باستان شناسی چون هرتسفلد و اشتاین این محوطه یکی از پایگاه های راه شاهی در مسیر تخت جمشید به شوش بوده است.

مسیر این راه که از شوش آغاز و از کنار دجله به امه سوس می رسید، توسط کاروان ها در سه ماه طی می شد. کل این مسیر، حدود 2803 کیلومتر بود. پیک های شاهی این مسیر را طی یک هفته می پیمودند. راه شاهی یکی از مهم ترین بخش های تنگه بلاغی است که قسمت مهم آن زیر آب نمی رود.

کاوش های اخیر

کاوش های اخیر باستان شناسی احتمالات گوناگونی از قبیل راه های آب و محل شکارگاه شاهان هخامنشی را به این محوطه نسبت می دهد. ویژگی این راه برش مستقیم و ساختن مسیری سنگفرش در دامنه کوه است که راه شاهی را به اثری بی نظیر بدل کرده است. باستان شناسان معتقدند اگر این مسیر زیر آب می رفت مانع از آبگیری کامل سد سیوند می شد. عکس زیر بخشی از مسیر راه شاهی را نشان می دهد.

پیشرفت های ناشی از ساخت راه شاهی

در سال های بعد نیز جاده های دیگری در ایران و سرزمین های شرقی آن، از جمله افغانستان ساخته شد که هدف از تاسیس این راه ها، نقل و انتقال درباری، رفت و آمد پیک های اداری و گسترش مبادلات تجاری بود. تعداد زیادی از این راه ها با رویه محکم ساخته شده بود. همانند قطعه شوش به تخت جمشید که سنگفرش شده بود و هنوز قطعاتی از آن در بهبهان وجود دارد.

این جاده ها علاوه بر استواری امنیت، اهداف دیگری را نیز دنبال می کرد. اهداف دیگر این راه عبارت بود از:

• بسط فرهنگ
• بسط تجارت
• سرعت در حمل و نقل کالا و مسافر

این جاده ها چندان شلوغ نبودند و بیشتر چاپارها که فرمان ها و حکم ها و نامه های امیران را می رساندند در آن تردد داشتند. پس از هخامنشیان، گسترش راه ها استراتژی توسعه آن کاملا به قدرت حکومت ها، بستگی داشت. می توان گفت که در عصر هخامنشیان و ساسانیان استراتژی اصلی توسعه راه ها امور دفاعی و پس از آن تجارت و فرهنگ بود.

دستاوردهای سلسله های هخامنشیان و ساسانیان در حمل و نقل

دوران هخامنشیان و ساسانی دوران ساخت راه های طولانی و بلند بود و به جرات می توان گفت که راه و راهسازی طی این دو دوره از درخشان ترین کارهای دوران سلاطین به شمار می رود که طی آن فرهنگ و تمدن ایرانی تا مرزهای دوری گسترش یافت. پس از اینکه ایرانیان به دین اسلام گرویدند، دیگر ساخت راه های طولانی به سبب بافت حکومتی لزومی نداشت. قبل از آن، حکومت ها مجبور بودند جهت به هم پیوستن امپراتوری به توسعه راه سازی بپردازند، ولی بعد از اسلام و با تقویت حکومت های ایالتی و ولایتی، لزوم توجه به راه ها، توسعه تجارت و هدایت امور اداری ولایات بود.

تاریخچه حمل و نقل در ایران دوره صفویان

در زمان شاه عباس صفوی، راهسازی دوباره رونق گرفت. با توجه به حوزه گسترش نیروهای بیگانه در خلیج فارس و لزوم داشتن راه های ارتباطی، حکومت شاه عباس صفوی، اولین عوارض راه را بنیان نهاد. از طریق این عوارض حکام محلی مجبور گردیدند که راه سازی کنند. در این دوران سیاست اصلی در راهسازی تقویت حکومت های محلی و لزوم دسترسی به این ولایات جهت گرفتن خراج بود.

حمل و نقل در ایران بعد از صفویان

حکومت های بعدی نیز در کشور سیاست اصولی را در رابطه با راهسازی دنبال نکردند و اصولا تا زمانی که انقلاب صنعتی در دنیا اتفاق نیفتاد و چهار چرخه های لاستیک دار روی آن به حرکت درنیامد، دوران راه و راه سازی به ویژه در ایران طلایی نیست.

حمل و نقل در دوره قاجار

زمانی که فرنگیان اتوموبیل به ایران آمد، تازه حکومت ها به فکر افتادند که راه جهت عبور این پدیده چهار چرخ را ندارند و باید بسازند. مظفرالدین شاه در یکی از سفرهایش به فرنگ به صرافت افتاد که اتوموبیلی برای خود بخرد و از اروپا به ایران بیاورد. اما به دلیل نامناسب بودن راه های کشور مجبور شد آن را از طریق جاده تهران-رشت که روس ها ساخته بودند، توسط یک شوفر بلژیکی به ایران بیاورد.

حمل و نقل در دوره پهلوی

روس ها در شمال جهت اهداف خود، تا حدودی به ساخت و توسعه راه ها پرداختند. در جنوب که حوزه نفوذ انگلیسی ها بود نیز راه هایی به ویژه جهت ارتباط مناطق نفت خیز احداث گردید. ساخت و نگهداری از این راه ها کلا در دست انگلیسی ها بود. با شکل گیری حکومت پهلوی، راه سازی سرعت و شدت بیشتری گرفت. جاده های سراسری تهران را به مرزهای مهم کشور متصل می نمود.

در این مطلب تصمیم داشتیم نگاهی به تاریخچه حمل و نقل در ایران داشته باشیم. حمل و نقل از گذشته تا به امروز یکی از راه‌ های تجارت در کشورمان بوده است و افراد بسیار زیادی در این سیستم فعالیت دارند.