چالش های بر سر راه بخش حمل و نقل دریایی ایران
طبق تبصره 2 ماده واحده قانون مقررات تردد وسایل نقلیه خارجی مصوب مجلس شورای اسلامی سال 1373 «کالاهای ایرانی که در صورت وجود ناوگان ایرانی با ناوگان غیر ایرانی وارد کشور می شوند مشمول پرداخت عوارضی به میزان 10 درصد کل کرایه حمل کالای مورد حمل از سوی صاحب کالا خواهد بود که در زمان صدور مجوزهای حمل کالا توسط وزارت راه و ترابری اخذ و به حساب خزانه واریز می شود.». این ها تنها مشتی از خروار موانع و مشکلات بر سر راه بخش حمل و نقل دریایی ایران است. در این مقاله بیشتر به این مسائل می پردازیم.
آمارها چه می گویند؟
بررسی آمارها نشان می دهد که بخش حمل و نقل دریایی ایران عمدتا وابسته بخش دولتی بوده و همچون دو بخش هوایی و ریلی مشارکت بخش خصوصی در آن بسیار ضعیف است. این انحصار علاوه بر جنبه های مقررات و سیاست گذاری (که طبیعتا در اختیار دولت هاست) در جنبه های سخت افزاری شامل کشتی و تاسیسات بندری به چشم می خورد. بر این اساس بخش عمده ای از کالاهای صادراتی و وارداتی توسط کشتیرانی ایران که متعلق به دولت است، جابجا می گردد و بخش خصوصی امکان اندکی در چرخه رقابتی در این بازار خواهد داشت.
مشکلات بخش حمل و نقل دریایی
برخی از مشکلات بخش حمل و نقل دریایی، ناشی از عوامل کلی و خارجی است که این صنعت را به عنوان یکی از پیچیده ترین بخش های اقتصادی در می آورد. مهم ترین این عوامل به شرح زیر می باشد:
- حوزه عملیاتی صنعت کشتیرانی در ابعاد بین المللی است و محدودیت مکانی ندارد.
- رقابت در کشتیرانی در سطح جهانی صورت می گیرد و نه مانند بسیاری از صنایع دیگر در سطح ملی و منطقه ای.
- محصول مورد عرضه در این صنعت از نوع خدمات به حساب می آید که به نسبت محصولات قابل لمس از پیچیدگی خاصی برخوردار است.
- زمان به عنوان یکی از عوامل کیفیت محصول در این صنعت به حساب می آید و کنترل آن یکی از مشکل ترین انواع کنترل کیفیت است.
- قوانین جاری بر صنعت کشتیرانی قوانین بین المللی هستند و علاوه بر تنوع، مرتبا با پیشرفت های روز تغییر می یابند.
- عوامل کنترل کننده در صنعت کشتیرانی اعم از محلی، ملی و بین المللی از تعدد و تنوع خاصی برخوردار است.
- کشتی، به عنوان سخت افزار مورد استفاده در این بخش، خود از پیچیده ترین دستگاه ها و ماشین آلات صنعتی به حساب می آید.
- مدیریت صنعتی کشتیرانی بر خلاف بسیاری صنایع دیگر از راه دور صورت می گیرد و مدیران نمی توانند دائما و از نزدیک شاهد عملکرد کشتی و حمل کالا باشند.
- تعداد عوامل خارجی دخیل در صنعت کشتیرانی به صورت پیمانکاران دست دوم (مثل بنادر، بارشماران، استیودورها، نمایندگان و غیره) بسیار زیاد است.
- تعداد مشتریان شرکت های کشتیرانی بزرگ بسیار زیاد است.
نقطه ضعف های بخش حمل و نقل دریایی
اهم نقطه ضعف هایی که در صنعت کشتیرانی ایران به چشم می خورد عبارتند از:
- سن بالای ناوگان تجاری (بیش از 15 سال) نسبت به متوسط سن ناوگان جهانی (14.4 سال).
- عدم تامین اعتبار عمرانی کافی.
- عدم انعطاف پذیری قوانین و مقررات حاکم بر بخش حمل و نقل دریایی جهت رقابت با بنادر منطقه خلیج فارس.
- عدم تجهیز کامل بنادر به منظور جذب کالای ترانزیتی و ترانس شیب بین خلیج فارس و کشورهای آسیای میانه و قفقاز.
- نبود زمینه های مشارکت مطلوب بخش خصوصی در سرمایه گذاری تاسیسات و تجهیزات بنادر.
- کمبود امکانات و تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری کافی جهت عملیات کانتینری.
- فقدان جذب سرمایه گزاری خارجی.
- عدم ثبات قوانین و مقررات صادرات و واردات.
- نبود طرح آمایش استان های ساحلی جهت تهیه طرح جامع توسعه بنادر.
- کمبود تجهیزات و امکانات تعمیراتی استاندارد در بنادر کشور متناسب با ظرفیت کشتی های ناوگان ملی و کشتی های عبوری (برای تعمیرات سفری و ادواری) به منظور صرفه جویی های ارزی و کسب درآمد.
- کمبود هماهنگی لازم بین ارگان ها و سازمان های خدمات رسانی به مسافران دریایی.
- رویدادهای جهانی، تحریم ها و اثرات مستقیم و غیرمستقیم آن ها.
عوامل تاثیرگذار در بخش عرضه و تقاضا
در تئوری های اقتصاد کشتیرانی و کشتی سازی چرخه ای وجود دارد که با شناخت عوامل موثر در آن ریسک سرمایه گذاری کاهش می یابد. مهم ترین این عوامل در دو بخش عرضه و تقاضا عبارتند از:
تقاضا
- اقتصاد جهانی
- تجارت جهانی
- متوسط مسافت مبدا و مقصد
- هزینه حمل و نقل
- عوامل سیاسی
عرضه
- ناوگان جهانی
- ظرفیت ساخت کشتی
- اوراق و غرق شدن
- عملکرد ناوگان
- عملکرد محیط
شرط رونق بخش حمل و نقل دریایی
در صورت درنظر قرار دادن این عوامل می توان مدلی را برای اقتصادی نمودن تجارت کشتیرانی طراحی کرد. در اقتصاد جهانی چنانچه رونق و رش اقتصادی وجود داشته باشد موجب رونق بخش حمل و نقل دریایی خواهد شد. عواملی مانند قیمت نفت نیز اثرات خاص خود را بر این سنعت می گذارند. در دوران رونق اقتصادی هرچه مبدا حمل کالا با مقصد دارای مسافت بیشتری باشد، ظرفیت بالاتری برای کشتیرانی مورد نیاز است. هزینه حمل و نقل به نوعی می تواند بر این بازار موثر باشد. به عنوان مثال، قیمت نفت می تواند بر نوع تقاضا مانند سرعت های متفاوت و ظرفیت مختلف و ایده آل اثر بگذارد.
نقش عوامل سیاسی
عوامل سیاسی مانند انقلابات که موجب افزایش ناگهانی قیمت نفت می گردد باعث رکود تجارت سوپر تانکرها در سطح جهانی می شود. باید توجه داشت که تجارت کشتی اصولا بسیار گران بوده و دوران بازگشت سرمایه گذاری طولانی است. مالکیت کشتی امروزه دستخوش تحولات سریع است. با توجه به حجم سرمایه گذاری هر گونه تغییر در تجارت جهانی یا عدم برنامه ریزی مناسب خسارات فراوان در پی خواهد داشت.
رهنمودهای کلی برنامه های عمرانی کشور در بخش حمل و نقل دریایی
- استفاده بهینه از منابع، تجهیزات و ابنیه.
- اعمال مدیریت غیر دولتی در ناوگان دریایی.
- اشاعه فرهنگ دریانوردی و توسعه تسهیلات لازم برای مسافرت دریایی.
- معافیت از پرداخت مالیات، حقوق و عوارض گمرکی در امر خرید ناوگان دریایی و کلیه تجهیزات بنادر.
- حفظ محیط زیست دریایی و رفع آلودگی از دریا.
- ایمن نمودن کشتیرانی در آبراه ها بر اساس استانداردهای جهانی.
- توسعه بنادر استراتژیک در قالب طرح های دفاعی کشور.
- تصویب طرح جامع سواحل و بنادر در قالب طرح آمایش سرزمین.
- محرومیت زدایی از سواحل جنوبی کشور از طریق ایجاد زیرساخت های اجتماعی و اقتصادی لازم.
- ایجاد بانک اطلاعاتی لازم و یکپارچه در زمینه های دریایی.
- اجرای مدیریت یکپارچه بر حمل و نقل دریایی در جهت رفع تعدد مراکز تصمیم گیری در امور ترانزیت و صادرات.
- بکارگیری انواع کشتی های سایز بزرگ (فله بر-تمام کانتینری) و بدون چزثقیل.
- تاسیس و تجهیز ایستگاه های اندازه گیری پارامترهای جوی و دریایی.
- توسعه مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی در علوم و فنون دریایی.
- اجرای قوانین بین المللی مثبت و همسو با سیاست های ایران.
- عضویت در مجامع بین المللی و دفاع از سیاست های ایران.
جمع بندی
در این مقاله سعی بر آن بود که مشکلات و موانع بر سر راه پیشرفت در بخش حمل و نقل دریایی بررسی شود. همچنین در ادامه عوامل تاثیر گذار در عرضه و تقاضا در این بخش را بررسی کردیم زیرا که حمل و نقل دریایی 90 درصد ترانزیت ایران را شامل می شود. پس بعد از آن نوبت به ارائه راه حل های مورد نیاز این صنعت بود.