تاثیر صنعت پل سازی در حمل و نقل ایران باستان

سابقه صنعت پل سازی در ایران باستان با سابقه احداث ابتدایی ترین راه ها و معابر، همسنگ و برابر است. راه های دور و درازی که به فرمان پادشاهان هخامنشی و ساسانی احداث می شد. ناگزیر باید از روی عوارض طبیعی و رودخانه ها عبور می کرد.

این امر به ویژه در نواحی شمالی و غربی کشور که رودخانه ها به واسطه وجود قلل مرتفع و برفگیر حیات پرشوری داشتند چشمگیرتر بود، ناچار می بایست رودها و نهرها را قطع کرده و از روی آن ها می گذشت بنابر این از همان اعصار قدیم مردم، به فکر ایجاد پل های موقت و دائم افتاده بودند و برای این منظور از قراردادن قایق ها و کشتی ها در کنار یکدیگر و یا مشک های انباشته از علف برای احداث پل استفاده می کردند. با وجود این که هخامنشیان و دیگر امپراتوری های ایران باستان با آن تمدن و معماری پیشرفته از ساختن پل عاجز نبوده اند.

صنعت پل سازی در ایران باستان

صنعت پل سازی از قدیم مورد توجه ایرانیان بوده است. از زمان هخامنشیان پل های بزرگی در ایران ساخته شده است که هم اکنون بقایای آن در استان خوزستان بوده است. پل ها و آب بندهایی که بقایای آن از 17 قرن پیش هنوز در شوشتر باقی مانده است، نشانگر قدرت ایرانیان در صنعت پل سازی و سد سازی است. این پل ها و بندها به نبوغ و مهارت نیاکان ما اشاره دارد که چطور توانسته اند رودخانه های پر خروش را تحت کنترل درآوردند.

پل سازی در استان خوزستان

این موضوع در استان خوزستان که اراضی کشاورزی نیاز مستمر به استفاده از آب رودخانه ها دارند، بسیار حائز اهمیت است. در برخی مناطق سطح آب رودخانه کارون پایین تر از زمین های اطراف است. فناوری امروزی ایجاب می کند که برای بالا آوردن آب باید آن را پمپ کرد. اما در آن زمان که پمپی در کار نبود ایرانیان بند و پل بند را ابداع کردند تا بتوانند آب رودخانه را بالا بیاورند. بند را در رودخانه عمو بر جهت جرکت آب می ساختند و به این ترتیب جلوی عبور آب را می گرفتند. آب پشت بند ذخیره می شد و سطح آن به تدریج بالا می آمد. هم زمان آب که از بند عبور ی کرد، کانال ها و جویبارهایی آب را به زمین های اطراف هدایت می کردند.

ویژگی منحصر به فرد سازه های آبی در خوزستان باستان

نکته جالب این سازه ها چند منظوره بودن آن هاست. هم مقسم آ و هم پل بودند و هم اینکه آب شرب را تامین می کردند.  این در حالی است که نیوری رود کارون برا یآسیاب نیز مورد استفاده بود. در جزیره های وسط رودخانه در حوالی پل بند، آثار آسیاب های کهن هنوز پا برجاست. این آسیاب ها زمانی مالکان خصوصی داشته اند که هم برای آرد گندم  هم برای صنعت نیل سازی بکار می رفتند.

ارتباط صنعت سد سازی با پل سازی

به علت نیازی که در این سرزمین به آبیاری وجود داشته و از آن جا که سطح برخی از رودخانه ها پایین تر از زمین های پیرامون بوده است، پل هایی که در ایران ساخته شده ساختمان هایی چند منظوره بوده اند و کار سد را نیز انجام می داده اند.

در هنگام سیلاب این پل ها بندگونه تا اندازه ای کار کنترل سیل را انجام می دادند و گاهی نیز به گونه انبارهای آب عمل می کرده اند. منظورهایی که برای آن از قدیم در ایران پل ساخته می شده و به این ترتیب شامل استفاده پل و عبور و مرور، حمل و نقل، رد کردن سیلاب ها، بالا بردن سطح آب رودخانه و نگهداری آب و گاهی نیز نیرودهی بوده است. افزون بر این هدف های فنی، ساختمان پل ها در ایران همواره با توجه خاص به جنبه های هنری و زیبایی پل نیز همراه بوده و این نقطه نظر در آثار بر جای مانده از بعضی از پل های قدیمی به خوبی منعکس گشته است.

پل سازی در دوره هخامنشیان

پل روی رودخانه هلسیپونت یکی از نمونه های پل سازی و مدیریت دوران هخامنشی است. ماجرای ساختن این پل موقت بر روی رودخانه هلیسپونت در کتاب تاریخ هرودوت آمده است.

پل سازی در دوره ساسانیان

در دوره ساسانیان صنعت پل سازی بیشتر در بخش های فارس و خوزستان انجام می گرفت. شرایط محیطی و نیاز چادرنشینان  سربازان به استفاده از مسیرهایی که مستمرا به وسیله رودخانه قطع می شد، بوده است. پل های عمده ای که در دوران ساسانی ساخته شده عبارت بوده اند از:

• پل شوشتر
• بند شوشتر

طول این پل متجاوز از 500 متر است. این پل دارای 41 پایه است که در زمان ساسانیان به سبک رومی ساخته شده است. برای کم کردن فشار ناگهانی آب این پل در دو طرف دارای تونل های دریچه ای بوده است.

پل های دختر

در نقاط مختلف ایران، پل هایی از قدیم ساخته شده بود که همگی امروزه به نام پل دختر معروف هستند. یکی از پل های دختر، پلی است که بقایای آن نزدیک سروستان از دوره ساسانیان به جای مانده است. نمونه های دیگر از پل های دختر که منسوب به آناهیتا، ایزد آب ها هستند، عبارتند از:

• پل دختر میانه
• پل دختر روی تالارود

تاثیر بر صنعت حمل و نقل

همان گونه که از نوشته های ویل دورانت و سایر مورخان بر می آید، اساس تمدن ایرانی بر پایه سه اصل زیر شکل گرفته است:

1. قدرت نظامی
2. کشاورزی
3. حمل و نقل

در دوره ساسانیان وجود جاده ابریشم ایران باستان را به صورت پل ارتباطی چین و روم در آورده بود. در واقع این جاده توانسته بود سه رکن اصلی تمدن آن روزگار شامل:

1. روم
2. ایران
3. چین

را به هم پیوند دهد و طبعا ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود حلقه اصلی این زنجیر ارتباطی به شمار می رفت.

در دوران بعد از اسلام هرگاه امنیت و نظم در محدوده فلات ایران برقرار بوده است. این منطقه به شکل یکی از محورهای عمده مواصلاتی جهانی برای تجارت و ترانزیت کالا در می آمد که این خود موجب رونق اقتصادی منطقه می شد.

بدین ترتیب دیدیم که پل سازی چه انقلابی در صنعت حمل و نقل ایران باستان بوجود آورده است. در دوران جدید تاریخ ایران، باید گفت صنعت حمل و نقل کشور تنها حدود 100 سال پیش یعنی از اوایل قرن بیستم شروع به ساختار سازی و همسازی خود با سیستم ترانسپورت بین المللی نبود. در مقاله بعد سراغ این موضوع جذاب می رویم.